Frykt og avsky på tynn is

Om å avgjere skilnaden mellom det som blir sagt og det som blir meint

Ein av dei første dagane etter nyttår vart twitterstraumen min, som hyser fleire andre pedantar i tillegg til meg, brått ein augneblink fylt av oppgitte, skriftlege sukk. Ei nettavis hadde i ein notis brukt overskrifta Fryktet person gikk gjennom isen, og det skal ha gått fram av stykket at det slett ikkje var det journalisten hadde meint.

Den som søker seg fram til nyheitssaka vil finne at overskrifta vart retta til Fryktet at person gikk gjennom isen, og om det er grammatiske problem med den fråsegna, er det likevel innanfor det som er vanleg i den mest telegramaktige stilen som er vanleg i avisoverskrifter.

Men kva er det som er det store problemet med avisoverskrifta slik ho såg ut i utgangspunktet? I denne første leksjonen i kurset Bokmål for vidarekomne skal vi analysere setninga for å finne ut kva ho eigentleg seier, men vi skal óg skule til artikkelen og den nye overskrifta for å finne ut korleis setninga burde sett ut frå starten.

Når ein skal analysere ei setning, er det kjekt å starte med å finne ut kva ord eller grupper av ord som utgjer setningsledd, samt å identifisere desse ledda. Setningar på norsk skal ha finitt verbal (altså eit verb i presens, preteritum eller imperativ) og subjekt (viss ikkje verbalet er i imperativ, sjølsagt). Her er det to ord som kan sjå ut som finitte verb, nemleg fryktet og gikk. Kva for eit av dei er det som representerer setningas handling?

Når vi veit at norsk er eit såkalla V2-språk, veit vi at det finitte verbet står som det andre leddet i setninga. Altså er alt som står til venstre for verbet eit ledd. Ofte er det subjekt, men det er heller ikkje uvanleg å finne eit adverbial her. Her står det ingenting til venstre for den første kandidaten, fryktet, altså kan vi gå ut frå at det er gikk som er setningas finitte verb. Fryktet er her ei partisippform som er brukt adjektivisk, og altså ikkje eit finitt verb.

Det finst elles fleire måtar å identifisere subjekt og finitt verbal på. Dersom vi gjer om setninga til eit ja/nei-spørsmål plasserer vi det finitte verbalet først og subjektet på andreplass. Prøver vi ein gong til med fryktet, får vi *Fryktet person gikk gjennom isen?, og det er jo ikkje eit ordentleg ja/nei-spørsmål. Om vi derimot spør Gikk fryktet person gjennom isen? vert det straks betre. Hadde determinativen en vore med hadde vi vore sikrare på at adjektivet viste til en person, altså eit hankjønssubstantiv i ubunde eintal.

Vi har identifisert setningas finitte verb, gikk, og subjekt, nemleg fryktet person. Då står berre orda gjennom isen att. Vi kjenner att gjennom som ein preposisjon, og veit at det gjer gjennom isen til ein preposisjonsfrase, altså er vi rimeleg sikre på at orda til saman utgjer eit ledd. Om vi ikkje hugsar om preposisjonsfraser berre kan vere objekt, adverbial, predikativ, to av dei eller alle tre, er det greit å finne ut av kva vi har med å gjere ved å stille nokre spørsmål.

Dersom leddet er svar på spørsmålet Kven eller kva [finitt verbal] [subjekt]? har vi å gjere med eit direkte objekt (iallfall så lenge det finitte verbet ikkje er usjølstendig). Det stemmer ikkje her, så vi spør vidare: Kor eller når eller på kva måte [finitt verbal] [subjekt]? for å sjå om leddet kan vere adverbial. Her ser vi at gjennom isen er svar på Hvor gikk fryktet mann?, altså veit vi at gjennom isen er adverbial.

(Om dette hadde vore ei oppgåve på høgskule- eller universitetsnivå hadde vi óg analysert dei einskilte frasene slik: Kjerna i frasen fryktet mann er substantivet mann, altså er fryktet mann ein substantivfrase med adjektivet fryktet som adledd (eller tillegg eller beskrivar, og her skulle vi helst hatt med en som bestemmar). Det finitte verbet er no berre ein finitt verbfrase, medan gjennom isen er ein preposisjonsfrase med gjennom som kjerne og isen som adledd (eller styring, som vi sa då eg var gut), og isen er ei substantivfrase utan noko meir enn ei kjerne.)

Når vi no har analysert henne, ser vi at setninga er heilt utvitydig. Ein person som var frykta (vi veit ikkje kven som frykta vedkommande) gjekk heldigvis gjennom isen, og er soleis ikkje lenger i stand til å skremme nokon. Om vi derimot les artikkelen (eller den korrigerte overskrifta), finn vi raskt ut at det ikkje var dette journalisten meinte. Det som hadde gått føre seg i Buskerud den dagen var at eit augevitne hadde sett ting på isen som fekk han eller ho til å bli redd for at einkvan låg i det kalde vatnet. Fryktet at person gikk gjennom isen er ikkje ei setning, men eit setningsemne. Her manglar subjektet, men for at vi skal få gjennomført analysen skal eg berre ekstrapolere eit. Øyenvitner er like godt som noko anna.

Om vi startar med å gjere om setninga til eit ja/nei-spørsmål, får vi Fryktet øyenvitner at person gikk gjennom isen?. Alt no ser vi at fryktet er det finitte verbalet. Øyenvitner har vi sjøl sett inn som subjekt. Det som står att er at person gikk gjennom isen. Kan det tenkjast at denne ordgruppa utgjer eit setningsledd? Vi prøver å stille direkte objekt-spørsmålet: Hva fryktet øyenvitner? at person gikk gjennom isen er eit heilt fornuftig svar på dette, altså har vi identifisert det direkte objektet.

Den nye avisoverskrifta manglar subjekt, men har finitt verbal og direkte objekt. Det direkte objektet er elles ei leddsetning. Vi ser det blir innleidd av subjunksjonen at, og om vi skulle halde fram med analysen, ville vi raskt kjent att setninga frå det førre analyseeksemplet. Den einaste vesentlege skilnaden er vel at substantivfrasen i subjektet ikkje har noko adjektiv som adledd.

Om eg no har ført prov for at setningsanalyse er rasande festleg får vere opp til andre å avgjere. Det eg håper å ha gjort er å vise at den journalisten som vil sikre seg mot pedantars hån og spit bør meistre kunsten å analysere sine eigne setningar.