Vi må snakke om setningsadverb. Bokmålskurs, leksjon 3.

Eg hadde tenkt at viss eg skulle lage eit bokmålskurs skulle det vere for vidarekomne, the finer points of bokmål liksom, men no må eg ta for meg noko eg hadde trudd var elementært. Nei, det er ikkje samskriving eller orddeling eller Store Forbokstavar I Kvart Ord Av Tittelen På Ting Du Kjøper I Itunes eller misbruk av og/å, det er setningsadverb.

Adverb

Dei adverba som endrar sanningsverdien til setninga som heilskap kallar vi setningsadverb. På bokmål er ord som ikke, kanskje, aldri, alltid og nødvendigvis typiske døme på setningsadverb.

Vi skal ta eit eksempel på kva vi meiner med å endre sanningsverdien:

Denne setninga er uttrykk for subjektets intensjon om å komme heim til middag, subjektet slår fast at ho vil sitje klar ved bordet når maten blir servert. Om vi tilset eit setningsadverb, kan setninga bli sjåande ut som dette:

De ser at med ein gong eg tilsette ordet "kanskje" endra setninga innhald? No er det slett ikkje sikkert at subjektet kjem heim i tide til å få varm mat. "Kanskje" er så tvitydig at vi ikkje tvert kan avgjere om subjektet ønsker å komme heim til eit heimelaga måltid eller om ho prøver å ikkje fornærme kokken.

No veit vi litt meir. Subjektet trur ikkje ho kjem heim tidsnok, slik at han der heime trygt kan rekne litt mindre bulgur når han måler opp ingrediensane. Likevel, det kan ikkje skade å lage litt ekstra, det kan jo varmast opp seinare i kveld.

Neivel, kan mottakaren konkludere, då får du vel mat der du er. Vi kjem jo til å sakne deg ved bordet, men når du no kategorisk avviser moglegheita for at du bryt fasten i lag med oss slepp vi jo å vente på deg. Mindre oppvask blir det óg.

Sett at vi i staden for "ikke" sette "alltid" eller "aldri". Setningas struktur ville vere den same, men berre desse enkle adverba seier mest utruleg mykje om handlinga som blir uttrykt i verbalet og om subjektets tankar med handlinga. For å nemne noko.

Komplikasjonar (eller ikkje, det er jo kjempelett)

Eg har ein mistanke om at det store problemet er at bokmålsbrukarar ofte og gjerne brukar ord dei synest høyrest fine ut, utan å ta omsyn til om dei forstår kva orda tyder eller ikkje. For nokre år sidan trefte eg ein kar som skrytte av at husverten var så grei at han lånte vekk bilen sin "i utrengsmål". Altså: Når eg ikkje treng det, får eg låne bil av den greie husverten.

Ein seiemåte bokmålsfolk føkkar opp absolutt heile tida er eit døme på kor utruleg vanskeleg det er for folk som ikkje skriv nynorsk å halde adverba frå kvarandre. Det har seg nemleg slik at ein stundom møter TO av adverba frå lista over etter kvarandre. I slike høve vil det første adverbet (altså det lengst til venstre) modifisere det andre adverbet. Til saman utgjer dei eit setningsadverbial, men rekkefølgja er ikkje likegyldig.

Uttrykket eg tenkjer på er sjølsagt nødvendigvis ikke, som de bokmålsbrukarar støtt og stadig set i staden for ikke nødvendigvis. Om du ikkje forstår tydinga av desse orda kvar for seg og saman bør du helst lese vidare.

Foto: Los Angeles County Museum of Art. Ja, det er ei teskei.

Ikke tyder som kjent det same som det norske ordet ikkje, og er det viktigaste nektingsadverbet. Viss subjektet ikke kjem heim til middag, vil óg konsekvensane av hennar opphald ved matbordet utebli.

Nødvendigvis er det motsette av kanskje. Seier eg at noko kanskje inntreff, har eg heilgardert: Det eine utfallet er om lag like sannsynleg som det andre. Seier eg derimot at noko nødvendigvis vil skje, understrekar eg det logiske sambandet mellom årsak og verknad. Hoppar du frå eit fly i stor høgd utan fallskjerm vil du nødvendigvis bli most når du treff bakken. Snur du det fulle vassglaset opp ned, vil vatnet nødvendigvis ramle ut.

Vi er med så langt? Ein av funksjonane til adverb er at visse av dei endrar sanningsverdien i heile ytringa. No kjem noko nytt.

Eit adverb kan nemleg óg modifisere EIT ANNA ADVERB ELLER EIT ADJEKTIV. Eit objekt kan vere grønt (adjektiv) eller helt grønt (adverb + adjektiv). Ei handling kan vere dum (adjektiv) eller veldig dum (adverb + adjektiv). Ei fråsegn kan vere sann (adjektiv) eller ikke sann (adverb + adjektiv). Merk at adjektivet står til sist. Viss vi prøver oss med at objektet kan vere *grønt helt, handlinga *dum veldig eller fråsegna *sann ikke, ser vi at rekkefølgja IKKJE er likegyldig. Rekkefølgja er essensiell.

Vi ser her at i tilfelle der eit adverb står framfor eit adjektiv vil adverbet uttrykkje noko om adjektivet. Helt grønn tyder at objektet det er tale om ikkje har ein einaste flekk som er raud, ikkje at ein heltemodig type er grøn.

Stadig med? Det same, altså det om rekkefølgja, gjeld om det er eit adverb til som står til høgre for adverbet. Det er ikkje så mange uttrykk det er tale om heller, så det skulle vere lett å halde greie på dei.

Ikke alltid, til dømes, tyder noko anna enn aldri. Alltid ikke er ei samanstilling vi sjeldan ser, men det er ingen kompetent brukar av norsk som ville finne på å seie det eine når dei meinte det andre.

Poenget

Alt dette fører, tru det eller ikkje, fram til eit poeng. Ikke nødvendigvis tyder noko HEILT anna enn nødvendigvis ikke, og om du seier eller skriv det siste når du meiner det første ser du ut som ein kronidiot. Eksempeltid igjen:

Alle hugsar den scena i De hensynsløse (Reservoir Dogs) der Nice Guy Eddie (Chris Penn) klikkar fordi ein av dei har torturert ein av dei andre til å tilstå at han var snut? Poenget hans er at den som blir torturert kan tilstå kva det skulle vere, utan at det han seier treng å vere sant, altså at det ikkje er noko samband mellom kor store smerter nokon lir under og kor sant dei snakkar. Eksemplet vårt liknar på dette:

Du er samd i dette? Her står det at det går an å lyge sjøl om ein blir slått. Det er difor jamvel usiviliserte folk let vere å bruke tortur som avhøyrsmetode: Det er ingen grunn til å tru at det er meir effektivt enn noko anna. Ordet IKKE kvalifiserer ordet som kjem etter.

Dette er meir problematisk. Den som seier dette, uttrykkjer at det ikkje er mogleg å snakke sant om ein blir slått. Og det veit jo alle at det er. Det er difor folk stundom let seg friste til å prøve å torturere sanninga ut av folk, det kan godt tenkjast at det verkar. Ordet NØDVENDIGVIS kvalifiserer (i dette høvet: forsterkar) ordet som kjem etter, slik at det her står at ein som blir slått per definisjon er ein løgnar.

Det som gjer dette så vanskeleg for dykk bokmålsfolk er nok at det finst høve der nødvendigvis ikke er den rette frasen. Som sagt brukar vi ordet nødvendigvis for å understreke det logiske sambandet mellom td årsak og verknad. Motsett brukar vi nødvendigvis ikke for å understreke at noko som er umogleg er det av logiske årsaker. Napoleon Bonaparte døydde på St. Helena i 1821, og Hurtigruten kom i drift i 1893. Å seie at

er å underdrive, sidan det tyder at Napoleon godt kunne ha funne på å ta Hurtigruta på ein av Noregsreisene sine, kanskje han var interessert i å sjå Trøndelag frå sjøsida, liksom.

Sånn! Vi veit at Napoleon døydde meir enn 70 år før Hurtigruta kom i drift og at han uansett ikkje tilbrakte særleg mykje tid på dei breddegradar der nett denne fergeruta fraktar folk og gods. Det er like umogleg for Hurtigruta å ha hatt Napoleon som passasjer som det var for Napoleon å ta Hurtigruta, altså kan vi trygt seie at Napoleon nødvendigvis ikke tok Hurtigruta.

Spørsmål?